Đến hẹn lại lên, mỗi mùa lễ hội đầu xuân, những hành động xấu xí của người Việt lại tái diễn. Đi lễ đầu năm là để mong cầu sự thanh thản, bình an, nhưng người ta đã đưa cả cái nếp sống, nếp nghĩ phàm tục của đời thường vào lễ hội.

Tâm lý “con gà tức nhau tiếng gáy”

Cách người Việt ứng xử ở nhiều lễ hội văn hóa đã thể hiện tâm lý “con gà tức nhau tiếng gáy”. Một trong những hành động xấu xí nhất của người Việt trong các lễ hội đầu năm là chuyện chen chúc, xô đẩy, thậm chí giẫm đạp nhau để được vào lễ sớm.

Đã thành chuyện “đến hẹn lại lên”, hầu như các lễ hội, đặc biệt là lễ hội mang tính chất tôn giáo ở xứ ta luôn đông đúc. Thậm chí, nhiều người đến dự lễ hội đền Trần, lễ hội chùa Hương, lễ hội Tràng An – Bái Đính… để cầu quan, cầu tài, cầu lộc là một nhẽ, đi để được hưởng, được chứng kiến “đặc sản” đông đúc của lễ hội cũng là một lý do.
Cái tâm lý “bầy đàn” ấy ăn sâu vào tâm lý đám đông trong những chuyện hằng ngày (sẵn sàng chọn quán thật đông để ăn, xếp hàng cả ngày trời để mua hàng, dù không chắc quán ăn đó, món hàng đó ngon thật, hợp với khẩu vị của mình thật) và lan sang cả tâm lý đi lễ hội. Nhiều người đã đánh đồng cái đông đúc, ồn ào với cái thiêng, cái hay, cái lạ của lễ hội.

Tâm lý bầy đàn kiểu “người ta đi được, mình cũng đi được”, “chắc ở đấy phải thiêng lắm người ta mới đi đông thế” của người Việt đã khiến không ít lễ hội rơi vào tình trạng quá tải và lễ hội càng chen lấn (tức là càng thiêng!) thì năm sau sẽ lại đông hơn nữa.
Song hành với tâm lý “bầy đàn” đó là tâm lý sợ thiệt, sợ thánh thần bớt thiêng nếu ta chậm chân hơn kẻ khác. Tâm lý sợ thiệt nấp sau cái cớ “thành tâm” đã đã khiến nhiều người hành hương chen lấn, xô đẩy nhau để được vào lễ trước, cúng trước, thành thử, ở nơi đáng lẽ phải trang nghiêm nhất, kính cẩn nhất, ta lại thấy những cảnh chướng tai gai mắt.


Việc nhiều người Việt thích cướp lộc trên ban thờ, kiệu rước ở các lễ hội cũng là một biểu hiện của sự sợ thiệt, “con gà tức nhau tiếng gáy”. Lễ khai ấn đền Trần, hàng nghìn người tràn vào chính điện… cướp đồ cúng trên ban thờ, từ bình hoa, cành lộc, thậm chí là nến.

Hay ở lễ hội Đền Gióng, cả trăm người lăn lộn, chèn ép nhau để giằng cướp “hoa tre” trong kiệu rước. Hoặc ở lễ hội cướp phết làng Hiền Quan, hàng nghìn người đã giẫm đạp, dọa nạt, đứng lên đầu nhau, thậm chí dùng nắm đấm để giành lấy vận may .v.v..

Quan niệm “một miếng lộc thánh bằng một gánh lộc trần”, lấy được bất cứ thứ gì của thánh cũng là “lộc”, sẽ được thánh phù hộ, không ai muốn đi lễ hội mà trắng tay cả. Sợ người khác cướp hết lộc, thấy người ta lấy được lộc, mình cũng phải lấy được đã xúi người hành hương chen chúc, xô đẩy, đấm đá lẫn nhau. Với nhiều nhà nghiên cứu văn hóa, hành động cướp lộc chỉ thể hiện tâm lý tiểu nông của người Việt, không hơn.

Tư tưởng “chộp giật”, tranh thủ kiếm chác

Hiểu tâm lý sợ thiệt của người đi lễ, những người kiếm sống trong mùa lễ hội nghĩ ra nhiều chiêu trò để bắt chẹt du khách. Những chuyện “chặt chém”, nâng giá vô tội vạ, buôn tiền lẻ, “cò” đò, “cò” cáp treo… trong mùa lễ hội là minh chứng rõ ràng cho tư tưởng chộp giật, tranh thủ kiếm chác của một số người Việt.

Những người đi lễ cũng vui lòng du di cho những hành động đó, bởi “một năm mới có một lần”, và bởi họ cũng được lợi từ đó, ví dụ thay vì phải đứng xếp hàng cả vài tiếng để lên được cáp treo chùa Hương, chỉ cần trả thêm 20.000 – 50.000 đồng/lượt cho “cò”, bạn có thể chễm chệ chen hàng, vượt mặt hàng dài người đang đứng đợi.

Ngay cả ở một lễ hội không mang màu sắc tâm linh như hội Lim, sự cơ hội, chộp giật cũng chen chân. Từ lâu, hội Lim đã được nhớ đến như một ngày hội tôn vinh văn hóa Kinh Bắc, nơi người yêu quan họ giao lưu, chia sẻ những làn điệu dân ca; nhưng vài năm trở lại đây, hội Lim đã phần nào bị “thương mại hóa” vì hình ảnh những liền anh, liền chị vừa hát vừa ngả nón quai thao xin tiền.

Mặc dù năm nay, Ban chỉ đạo lễ hội vùng Lim đã khẳng định lễ hội Lim sẽ nghiêm cấm tất cả các hình thức hát quan họ ngửa nón nhận tiền và yêu cầu các câu lạc bộ quan họ “ký cam kết không ngửa nón nhận tiền của du khách”, nhưng hiện tượng trên vẫn tài diễn. Dù người quan họ không trực tiếp xin tiền nhưng thuyền rồng đi đến đâu, họ cũng khéo léo đưa khay mời trầu du khách để họ thả tiền vào đấy. Các liền anh, liền chị cũng sẵn sàng hát theo yêu cầu của những khách “sộp”.

Được biết, người quan họ xưa khi trình diễn dân ca ở hội Lim không bao giờ nhận tiền của du khách. Vẫn biết mỗi năm chỉ có một mùa, và người hát quan họ không thể sống cả năm nhờ vào mấy đồng kiếm được ở hội Lim, nhưng rõ ràng, sự “nuông chiều” của khách thập phương đã khiến tục hát quan họ trên thuyền - một nét đẹp của người Kinh Bắc – bị biến dạng ít nhiều.

Tâm lý vụ lợi và lối ứng xử “có qua có lại mới toại lòng nhau”

Người Việt có câu “suy bụng ta ra bụng người”, và câu này đã được nhiều người áp dụng triệt để khi tham dự lễ hội, có điều không phải là suy ra “bụng” người phàm trần, mà suy ra “bụng” thần thánh. Người ta đã đưa cả cái nếp sống, nếp nghĩ  “có qua có lại mới toại lòng nhau” phàm tục của đời thường vào lễ hội, điển hình nhất là việc “đút lót” thánh thần.
Nhiểu bức tượng, chuông đồng, mái chùa ở các ngôi chùa nổi tiếng như chùa Bái Đính, chùa Hương, Yên Tử… bị biến thành “hòm công đức” bất đắc dĩ. Những bàn tay, quần áo, thậm chí… miệng tượng cũng bị nhét đầy tiền lẻ.

Các kiệu rước ở một số lễ hội cũng được “quan tâm” đặc biệt, mỗi lần xuất hiện là lập tức bị ném tiền lẻ tới tấp. Và bất chấp quy định không được thắp quá nhiều hương của các đền, chùa, đầu năm, hầu như đền chùa nào cũng ngột ngạt vì khói hương, nhiều người còn thắp cả bó hương to, cắm vung vãi vào bất cứ chỗ nào còn trống như thể sợ thánh thần không “chứng” cho vậy!

Khi được hỏi “bí quyết” để được thánh thần phù hộ, chị Thanh Hiền chia sẻ: “Phải cầm tiền lẻ vào tay, khấn thật tỉ mỉ tên tuổi, địa chỉ nhà rồi cầu nguyện: “con xin các ngài phù hộ độ trì ban cho con năm nay…” ví dụ cầu con thì xin con, cầu tài lộc thì xin tài lộc, cầu thăng quan tiến chức, sau đó khấn “con xin công đức chút tiền, mong ngài chứng giám cho” rồi để tiền vào trước mặt tượng, nếu gài được vào tay thì càng tốt (!), nếu không, gài tiền ở mâm cúng của mình hoặc ở lọ hoa, bát hương cũng được”.


Bác Vũ Thị Loan, một người có kinh nghiệm đi nhiều lễ hội cũng chia sẻ thêm, “ví dụ cháu định công đức 50.000 đồng, cháu đừng để một tờ tiền 50.000 đồng ở ban chính, vì như thế chỉ có thánh thần ở ban chính mới “chứng” cho cháu, còn những ban khác thì sao? Trần sao âm vậy, cháu đến nhà ai chơi mà chỉ chào hỏi chủ nhà, không hỏi những người khác thì vô lễ quá. Cháu cứ đổi ra tiền lẻ, đặt vào mỗi ban một ít, chịu khó khấn hết tất cả các ban, thế mới không thất lễ với các ngài”. 


Nói cách khác, theo chị Huyền, bác Loan, “có qua có lại mới toại lòng nhau”, có một chút tiền dâng lên thánh thần mới mong điều ước thành sự thật. Đó là tâm lý không chỉ của riêng chị Huyền, bác Loan mà của nhiều người tham gia lễ hội. Tâm lý vụ lợi thể hiện rõ trong cách họ ứng xử với thần linh, khi nghĩ rằng khấn càng nhiều, cúng càng nhiều tiền thì được phù hộ càng nhiều.

Họ đi lễ vì muốn mưu cầu những lợi lộc cho riêng mình và vung tiền để mong thần linh hiểu, nhét tiền tận tay để thần linh nhớ và “chứng giám”, phù hộ cho họ nhiều hơn là vì sự tôn kính với các ngài.

Vô hình chung, cách ứng xử đó lại có tác dụng ngược, vì càng sợ thất lễ, họ lại càng thể hiện sự vô lễ, hạ thấp các thần linh bằng cách coi các ngài cũng giống người thường: cũng ăn hối lộ, cũng đo đếm thành tâm bằng tiền và sự “chăm chỉ” cúng bái.

Các sự vật, hiện tượng, địa điểm được coi là thiêng chỉ khi nó tách riêng khỏi cộng đồng và mang tính chất cấm kỵ, người ta không dám, không thể phạm vào. Cảm thức về cái thiêng luôn kèm theo sự sợ hãi, kính nể. Tuy nhiên, khi hàng nghìn người đổ về đền Trần dự lễ khai ấn, rồi chen lấn, giẫm đạp để cướp lấy mảnh ấn hay nhét tiền tận tay tượng Phật, quệt tiền lên đồ thờ cúng, cắm hương nghi ngút ở gốc cây, góc tường…, lễ hội đâu còn thiêng nữa! Nó đã bước vào thế giới của cái phàm tục, của cái toan tính đời thường.